Η ελληνίδα Μαφάλντα είναι εδώ και λέγεται Μνημόνικα!

Κωνσταντίνα Πίστα: η αμφισβήτηση στα κόμικ, πώς αμφισβητούν τον κόσμο των μεγάλων: ο Charlie Brown του Schulz, η Μαφάλντα του Quino, το Σπουργίτι του Αρκά και η Μνημόνικα. (εκδ. το ανώνυμο βιβλίο, 2016)

Φυσικά, όπως εύκολα φαντάζεται κανείς, η Μνημόνικα είναι παιδί του μνημονίου. Οι γονείς της την έδιωξαν από το σπίτι επειδή ως τρίτο παιδί αποτελούσε τεκμήριο με τα νέα φορολογικά μέτρα, όμως εκείνη δεν τους κρατά κακία και βρίσκει καταφύγιο σ’ ένα πάρκο. Βιοπορίζεται  πουλώντας οικονομικές συμβουλές με αντάλλαγμα τρόφιμα και προϊόντα, ενώ σατιρίζει με τρόπο καυστικό την τρέχουσα πολιτικοκοινωνική κατάσταση. Φίλοι της, ο γεμάτος χαρά Χαράλαμπος, η  Serfitsa, που αποτελεί το alter ego της συγγραφέως, ο άφραγκος φορολογούμενος Φραγκίσκος και η καλή της νεράιδα Αιμιλία, που τα έχει λίγο χαμένα.

Η Μνημόνικα είναι το χαριτωμένο δημιούργημα της συγγραφέως και με τις περιπέτειές της ολοκληρώνεται η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη της Κ. Πίστα πάνω στην τέχνη των κόμικ και την αμφισβήτηση που αυτά εκφράζουν απέναντι στον κόσμο των μεγάλων.

Τα κόμικ (ετυμολογικά από τη λέξη ‘κωμικός’) ή εικονογραφηγήματα είναι ένα είδος τέχνης-η ένατη τέχνη, σύμφωνα με μια άποψη- «που έγινε ιδιαίτερα αγαπητό και δημοφιλές στις δεκαετίες του 60 και του 70. […] Χαρακτηριστικό εκείνων των δύο δεκαετιών ήταν η σύγκρουση των νέων με τον κόσμο των μεγάλων και τον τρόπο που τον διοικούσαν.»

Το βασικό κοινό των κόμικ ήταν τα παιδιά και πρωταρχικός στόχος η ψυχαγωγία.

Η συγγραφέας κάνει μια σύντομη αναδρομή στην ιστορική πραγματικότητα, εντοπίζοντας τους προγόνους των κόμικ σε ένα εικονογραφημένο χειρόγραφο δώδεκα μέτρων που ανακαλύφθηκε από τον Κορτές στο Μεξικό το 1519, καθώς και στις γαλλικές ταπητουργίες Μπαγιέ του 1066! Τα κόμικ γνωρίζουν ιδιαίτερη άνθιση μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο όταν εμφανίζονται οι αγαπημένες σε όλους φιγούρες του Μίκυ Μάους, του Τσάρλυ Μπράουν- και του Σνούπυ- του Τεν Τεν, του Αστερίξ και του Ιζνογκούντ. Λίγο αργότερα ‘γεννιέται’ στην Αργεντινή η περίφημη Μαφάλντα. Στην ελληνική πραγματικότητα έχουμε τα πασίγνωστα Κλασσικά Εικονογραφημένα και βέβαια το περιοδικό Μικρός ‘Ηρως του Στέλιου Ανεμοδουρά. Λίγο μετά την πτώση της Χούντας, παρατηρούνται οι πρώτες αξιόλογες προσπάθειες δημιουργίας ελληνικών εικονογραφημένων με την έκδοση του περιοδικού Κολούμπρα το 1978 και άλλων περιοδικών κόμικ από «άτομα που ανήκαν στη γενιά της μεταπολίτευση και που, στην πλειονότητά τους, είχαν έρθει σε επαφή με την ανατρεπτική τέχνη στο εξωτερικό, στο τέλος της δεκαετίας του εξήντα, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της αμφισβήτησης που επικρατούσε εκείνη την εποχή.»

Η συγγραφέας αφιερώνει ένα κεφάλαιο στη διερεύνηση του τι εστί χιούμορ, ποιοι είναι οι μηχανισμοί του, από ποιους παράγοντες εξαρτάται η πρόσληψή του από τον καθένα και ποιες θεωρίες έχουν διατυπωθεί σχετικά με τα αίτια που το προκαλούν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επισήμανση ότι «ο εξευγενισμός του γέλιου, αν και έχει τις ρίζες του στον Αριστοτέλη, ξεκίνησε ουσιαστικά και συστηματικά τον 18^ο αιώνα με τη χρήση του γνωστού σε όλους μας όρου ‘humor’”  Πιο πριν, το γέλιο θεωρούνταν ιδιότητα των ανθρώπων χαμηλών κοινωνικών τάξεων, των τρελών ή των αμαρτωλών.

Περαιτέρω  η Κ. Πίστα αναφέρεται στην παιδαγωγική αξία της χρήσης των εικονογραφηγημάτων την οποία αξιολογεί ως άκρως θετική καθώς «μπορούν να αποτελέσουν ένα πολύτιμο εργαλείο προσέλκυσης του ενδιαφέροντος του μαθητή».

Με ποιον όμως τρόπο εκφράζουν την αμφισβήτηση οι ήρωες- και προφανώς οι δημιουργοί- των κόμικ;

Στη σειρά εικονογραφηγημάτων Peanuts (φιστίκια, τρίχες, ψιλοπράγματα)  του Charles Schulz, που ξεκίνησε το 1950,  ήρωας είναι ο αξιαγάπητος Charlie Brown, ένα μελαγχολικό αγόρι, νευρωτικό, με έντονες υπαρξιακές ανησυχίες που συναντά σε κάθε του προσπάθεια την αποτυχία. Η καλή του καρδιά τον ωθεί να εμπιστεύεται τυφλά τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να απογοητεύεται πάντα. Είναι μια φιγούρα που στέκεται με σκεπτικισμό και, κατά κάποιον τρόπο, αποκαθηλώνει το όνειρο της καπιταλιστικής ευμάρειας που άρχισε να αναδύεται έντονα στην Αμερική τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, όταν καλλιεργήθηκε συστηματικά στους πολίτες η κουλτούρα της κατανάλωσης αγαθών και της επίτευξης στόχων με κάθε μέσο. Στη συνέχεια, πρωταγωνιστικό ρόλο, ανέλαβε ο σκύλος Σνούπυ δίνοντας έναν διαφορετικό αέρα στη σειρά.

«Ο Schulz άγγιξε την ψυχή πολλών ανθρώπων με τα απλά σχέδια της πένας του- σχέδια που δημιουργούνταν κυριολεκτικά με μία μονοκοντυλιά- και την οικονομία των φράσεών του, κεντώντας πάνω στην απελπισία που προέρχεται από την συναίσθηση της ματαιότητας της ίδιας μας της ύπαρξης», σημειώνει η συγγραφέας.

Η χαριτωμένη, ατίθαση μικρούλα Μαφάλντα, δημιουργήθηκε στην Αργεντινή από τον Quino το 1964, μέσα στην καρδιά του ψυχρού πολέμου των δύο υπερδυνάμεων, την εποχή του συναγωνισμού για την κατάκτηση του διαστήματος,  του πολέμου στο Βιετνάμ και του πυρηνικού εξοπλισμού.

Βασικό της χαρακτηριστικό είναι η απαισιοδοξία για το μέλλον της ανθρωπότητας, η οξεία αμφισβήτηση απέναντι στους πολιτικούς θεσμούς και η καυστική κριτική των γονεϊκών προτύπων. Είναι ένα παιδί με ιδιαίτερες ανησυχίες αφού την απασχολούν θέματα μάλλον ‘ακατάλληλα’ για παιδιά, όπως η απειλή του κομμουνισμού, ο υπερπληθυσμός, η ξενομανία, η γραφειοκρατία και η υπερκατανάλωση αγαθών, ο υποσιτισμός των παιδιών, η φτώχεια. Έπειτα από όλα αυτά, είναι δυνατόν να μην αναφωνήσει κανείς «Συγχαρητήρια στους αισιόδοξους»;

Όσο για το αναιδέστατο, αθυρόστομο, κυνικό Σπουργίτι, ποιος δεν έχει χαμογελάσει ή και γελάσει με την καρδιά του με το θράσος και την ασέβεια που αντιμετωπίζει τον δύστυχο πατέρα του; Οι Χαμηλές Πτήσεις του Αρκά έκαναν την εμφάνισή τους στο Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας από το 1991 και ως τον 1997είχαν εκδοθεί επτά άλμπουμ. Το μικρό ορφανό σπουργίτι που πρωταγωνιστεί στην εν λόγω σειρά κόμικ, κάθε άλλο παρά άκακο και αθώο πλάσμα είναι, κάθε άλλο παρά συμπάθεια προκαλεί, ενώ η παιδική του ιδιότητα είναι εντελώς απούσα.

«Το μικρό σπουργίτι είναι η ενσάρκωση του Νεοέλληνα με όλα τα ελαττώματα που απέκτησε ως κακομαθημένο παιδί της προηγούμενης γενιάς» παρατηρεί εύστοχα η συγγραφέας. «Είναι εξυπνάκιας – αν και οι μόνιμες αμφισβητήσεις του δηλώνουν και εξυπνάδα- αγενής και αντιδραστικός, περισσότερο για να εκνευρίζει τους γύρω του παρά από άποψη. Για την κατάστασή του ευθύνονται πάντα παράγοντες έξω από τον ίδιο (μάνα-πόρνη, πατέρας- ηλίθιος, κακοτυχία που γεννήθηκε σπουργίτι), θεωρεί συνεχώς ότι είναι αδικημένος και προορισμένος για μεγαλύτερα πράγματα, αλλά οι δικές του προσπάθειες για αλλαγή της ζωής του αναλώνονται στην αλλαγή βιτρίνας και όχι της ουσίας.»

Οι επιθέσεις του κατά του γονεϊκού προτύπου είναι καταλυτικές, αποδομούν και χλευάζουν χωρίς οίκτο τον μύθο της οικογένειας και καταδεικνύουν ότι τα αισθήματα αγάπης των γονιών για τα παιδιά τους –και το αντίστροφο- δεν είναι καθόλου δεδομένα. Σημαντικό ρόλο στο κόμικ του Αρκά παίζει το βρώμικο, αποσαρθρωμένο αστικό τοπίο, ενδεικτικό της κακογουστιάς και της ασέβειας που έχει δείξει ο νεοέλληνας απέναντι στο φυσικό περιβάλλον.

Όμως «πίσω από τα αστεία και τους αστεϊσμούς στις Χαμηλές Πτήσεις, κρύβεται το απαισιόδοξο και απελπισμένο βλέμμα του δημιουργού για τον άνθρωπο.»

Τελικά, τι ζητούν οι μικροί ταραξίες- πρωταγωνιστές των εικονογραφηγημάτων που αναφέρονται σε αυτή την μελέτη;  Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι εκδηλώνουν – ο καθένας με τον δικό του τρόπο- έντονη αμφισβήτηση για τον κόσμο τον οποίο δόμησαν οι μεγάλοι, και εκφράζουν την απαισιοδοξία τους για τη μελλοντική πορεία αυτού του κόσμου. Κάνουν όμως σαματά μόνον για να στενοχωρήσουν τους γύρω τους ή μήπως το βαθύτερο αίτημα- κίνητρο είναι η ανάγκη τους για έναν κόσμο με περισσότερη αγάπη και στοργή;

Κλείνοντας, να τονίσω πως η δουλειά της Κ. Πίστα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, σημαντική συνεισφορά στην ανάλυση και την κατανόηση των κόμικ, αυτού του ιδιαίτερου είδους τέχνης που όλοι διαβάσαμε, όλοι αγαπήσαμε και μας έκανε σίγουρα να χαμογελάσουμε. Έστω κι αν αυτό το χαμόγελο ήταν κάπως πικρό μερικές φορές.

Για το BOOK TOUR, Χαρά Νικολακοπούλου. 

Φιλόλογος- συγγραφέας   

www.booktourmagazine.com/news/liga-logia-gia-ti-chara/